کتاب

معرفى كتاب كمال الدين و تمام النعمة:

كمال الدين و تمام النعمه معروف به اكمال الدين صدوق ،تاليف شيخ صدوق (ره) به موضوع غيبت و ظهور امام زمان - عجل الله تعالي و فرجه الشريف - مى پردازد. شيخ صدوق در اين كتاب نمونه هاي فراواني از غيبت پيامبران الهي را آورده و به بررسي كامل امامت حضرت مهدي علیه‌السلام، تولد ايشان، روايات پيامبر و ائمه(عليهم السلام)، درباره ظهور آن حضرت، كساني كه به خدمت آن حضرت رسيده ‏اند و شرايط دوران ظهور ايشان پرداخته است.

شيخ صدوق انگيزه خود را از نگارش اين كتاب اين گونه بيان مي فرمايد: بعد از سفر به مشهد مقدس و زيارت علي بن موسي الرضا علیه‌السلام به نيشابور رفتم. در آنجا شيعياني كه به ديدن من مي آمدند، شبهاتي را درباره امام زمان علیه‌السلام مطرح كردند كه من هم سعي فراواني در حل آن شبهات نمودم, تا آنكه به قم آمدم. در آنجا نيز شيخ نجم الدين ابو سعيد محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن علي بن صلت قمي به ديدارم آمد. او نيز از من درخواست نگارش كتابي در اين باره داشت و من هم به ايشان وعده اجابت دادم، تا آنكه شبي امام زمان (عليه السلام) را درخواب ديدم. آن حضرت به من فرمود: «چرا كتابي درباره غيبت نمي نويسي تا خداوند به وسيله آن حوائجت را برآورده سازد؟». عرض كردم: اي فرزند رسول خدا! من در اين باره چند كتاب نوشته ‏ام». آن حضرت فرمود: اينك كتابي بنويس و در آن به غيبت هاي پيامبران الهي اشاره كن». پس از آن از خواب بيدار شدم و بر آن شدم تا اين كتاب را به نگارش درآورم.

اين كتاب از قديمي ترين و معتبرترين منابع روايي شيعه درباره امام زمان علیه‌السلام مي باشد. شيخ صدوق در اين كتاب بسياري از مباحث اعتقادي شيعه را درباره آن حضرت مطرح نموده است.

ساختار و ویژه گی های  كتاب كمال الدين و تمام النعمة: اين كتاب مشتمل بر ۶۳ باب است كه برخى موضوعات مورد بحث در اين ابواب عبارت اند از: ۱. آفرينش حجت خدا قبل از آفرينش ديگر انسانها بوده است, ۲. فقط خداوند حق انتخاب خليفه و جانشين خود را دارد, ۳. اثبات غيبت و حكمت آن؛ ۴. جواب هاي ابن قبه, ۵. غيبت حضرت نوح، صالح، ابراهيم و يوسف(عليهم السلام), ۶. روايات اهل بيت(عليهم السلام) درباره غيبت، ۷. كساني كه امام زمان - عجل الله تعالي و فرجه الشريف - را مشاهده كرده اند؛ ۸. نامه هاي آن حضرت؛ ۹. علامات ظهور, ۱۰. ثواب انتظار، و موضوعات فراوان و جالب ديگر.

اهميت ويژه اين كتاب در نقل اقوال عالم بزرگ شيعى دوره غيبت صغرى ؛يعنى ابو جعفر محمد بن عبد الرحمن ابن قبه رازى (متوفاى قبل از ۳۱۹ ق ) است .دانسته هاى ما درباره اين عالم شيعى محدود به نكاتى است كه ابن نديم و نجاشى آورده ‏اند.ديگر عالمان رجالى نكته چندانى به نكات ايشان نيفزوده ‏اند.به گفته نجاشى ابن قبه نخست از معتزليان بوده و سپس به تشيع گرويده است.

از ديگر ويژگى هاى اين كتاب نقل برخى از توقيعات صادر شده از ناحيه مقدسه است.شيخ صدوق برخى از مطالب اين بخش را از متون كهن تر و گاه به نحو شفاهى از برخى مرتبطان با نواب اربعه نقل كرده است.

منابع كتاب كمال الدين و تمام النعمة:

۱- رحمتى ،محمد كاظم،چند نكته درباره كتاب كمال الدين و تمام النعمه شيخ صدوق،كتاب ماه دين ،شهريور ۱۳۸۳،شماره ۸۳-۸۴.

۲- محمد رضا ضميري- كتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي, ص ۲۷۰-۲۷۱.

۳- مقدمه محمد باقر كمره اى (مترجم)

جایگاه ؛ شخصیت و زندگانی شيخ صدوق‏

ولادت‏ شيخ صدوق‏ : محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى، مشهور به «شيخ صدوق»، در سال ۳۰۵ هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم‏ ديده به جهان گشود. (سالهاى ۳۹۶ و ۳۹۷ نيز براى ولادت شيخ ذكر شده است) شيخ طوسى جريان ولادت وى را چنين نقل نموده: على بن بابويه با دختر عموى خود ازدواج كرده بود ؛ ولى از او فرزندى به دنيا نيامد. او در نامه‏اى از حضور شيخ ابو القاسم، حسين بن روح‏ تقاضا كرد تا از محضر حضرت بقية الله‏ عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا كند تا خداوند اولاد صالح و فقيه به او عطا نمايد. پس از گذشت مدتى از ناحيه آن حضرت اين گونه جواب رسيد: «تو از اين همسرت صاحب فرزند نخواهى شد ؛ ولى به زودى كنيزى ديلميه نصيب تو مى‏شود كه از او داراى دو پسر فقيه خواهى گشت.»

شيخ صدوق نيز، جريان ولادت خود را كه با تقاضاى كتبى پدرش از محضر امام زمان‏ عجل الله تعالى فرجه و دعاى آن حضرت بوده، در كتاب كمال الدين‏ به صورت حديث آورده و مى‏افزايد: هرگاه ابو جعفر محمد بن على الاسود مرا مى‏ديد كه براى فرا گرفتن علم و دانش به محضر استاد مى‏روم به من مى‏فرمود: «اين ميل و اشتياق به علم و دانش كه در تو وجود دارد مايه شگفتى نيست ؛ زيرا تو به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف متولد شده‏اى.

خاندان‏ شيخ صدوق‏ : پدر بزرگوارش، على بن حسين بن بابويه قمى، از برجسته ‏ترين علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود. در آن روزگار، با آنكه عالمان و محدثان بسيارى در قم مى‏زيستند، پرچم هدايت و مرجعيت فتوا بر دوش اين عالم عابد و محدث زاهد و صاحب كرامات، يعنى على بن بابويه (پدر شيخ صدوق) بوده است. او دكه‏اى كوچك در بازار قم داشت كه از راه كسب و تجارت و در نهايت زهد و عفاف، امرار معاش مى‏كرد و ساعاتى از روز را نيز در منزل خود به تدريس و تبليغ احكام و نقل روايات مى‏پرداخت.

شخصيت علمى‏ شيخ صدوق‏ : شيخ صدوق از بزرگترين شخصيت ‏هاى جهان اسلام و از برجسته ‏ترين چهره ‏هاى درخشان علم و فضيلت است. او كه نزديك به عصر ائمه‏ عليهم السلام مى‏زيست، با جمع‏آورى روايات اهل بيت‏ علیه‌السلام و تاليف كتاب‏هاى نفيس و با ارزش، خدمات ارزنده و كم ‏نظيرى به اسلام و تشيع كرد. شيخ صدوق بيش از بيست سال از دوران پر بركت حيات پدر را درك كرد و در اين مدت از محضر پدر و ساير علماى قم كسب علم و حكمت كرد. او در سن ۲۲ يا ۲۳ سالگى بود كه پدر بزرگوارش دار فانى را وداع كرد. از آن پس وظيفه سنگين نشر احاديث آل محمد صلى الله عليهم اجمعين و هدايت امت به عهده وى قرار گرفت و دوران جديدى از زندگى او آغاز گرديد.

سخن بزرگان‏ در مورد شيخ صدوق‏ :

شيخ طوسى در معرفى شيخ صدوق مى‏گويد: «او دانشمندى جليل القدر و حافظ احاديث بود. از احوال رجال، كاملا آگاه و در سلسله احاديث، نقادى عالى مقام به شمار مى‏آمد. بين بزرگان قم، از نظر حفظ احاديث و كثرت معلومات مانند نداشت و در حدود ۳۰۰ اثر تاليفى از خود به يادگار گذاشته است.»

رجالى كبير، نجاشى، چنين مى ‏نويسد: «ابو جعفر (شيخ صدوق) ساكن رى، فقيه و چهره برجسته شيعه در خراسان است، او به بغداد نيز وارد شد و با اين كه در سن جوانى بود همه بزرگان شيعه از او استماع حديث مى‏كردند.»

علامه بحرانى مى ‏گويد: «جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در «مختلف»، شهيد در «شرح ارشاد» و سيد محقق داماد، روايات مرسله صدوق را صحيح مى‏دانند و به آنها عمل مى كنند ؛ زيرا همان گونه كه روايات مرسله ابن ابى عمير پذيرفته شده، روايات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است.»

اساتيد شيخ صدوق‏ :

۱ - پدر بزرگوارش على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى‏

۲ - محمد بن حسن بن احمد بن وليد

۳ - حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زيد بن على‏ عليه السلام‏

۴ - ابو الحسن، محمد بن قاسم‏

۵ - ابو محمد، قاسم بن محمد استرآبادى‏

۶ - ابو محمد، عبدوس بن على بن عباس گرگانى‏

۷ - محمد بن على استرآبادى‏

شاگردان‏ شيخ صدوق‏

۱ - برادرش حسين بن على بن موسى بن بابويه قمى‏

۲ - شيخ مفيد

۳ - شيخ ثقة الدين حسن بن حسين بن على بن موسى بن بابويه، برادرزاده صدوق‏

۴ - على بن احمد بن عباس، پدر شيخ نجاشى‏

۵ - ابو القاسم، على بن محمد بن على خزاز

۶ - ابن غضائرى، ابو عبدالله، حسين بن عبيد الله بن ابراهيم‏

۷ - شيخ جليل، ابو الحسن، جعفر بن حسين حسكه قمى، استاد شيخ طوسى‏

۸ - شيخ ابو جعفر، محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوريستى، معاصر شيخ طوسى‏

۹ - ابو زكريا، محمد بن سليمان حمرانى‏

۱۰ - شيخ ابو البركات، على بن حسن خوزى‏

تاليفات‏ شيخ صدوق‏ : تاليفات فراوان و گوناگون وى در علوم و فنون مختلف اسلامى، هر كدام گوهرى تابناك و گنجينه ‏اى پايان ناپذير است كه هم اكنون نيز با گذشت بيش از يك هزار سال از تاريخ تاليف آنها، به جاى فرسودگى و بى‏رونقى، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جايگاهى بس رفيع و والا يافته‏اند و در صدر قفسه كتابخانه ‏ها و در سينه فقها و دانشمندان جاى دارند. از جمله تأليفات ايشان است:

1 - من لا يحضره الفقيه‏  ۲ - مدينة العلم‏  ۳ - كمال الدين و تمام النعمة ۴ – التوحيد  ۵ - الخصال‏ ۶ - معاني الأخبار ۷ - عيون أخبار الرضا عليه السلام‏  ۸ - الأمالي‏  ۹ - المقنع في الفقه‏  ۱۰ - الهداية بالخير

وفات‏ شيخ صدوق‏: اين عالم بزرگ و آخرين بازمانده خاندان صدوق، پس از عمرى طولانى و پر بركت در سال ۳۸۱ هجرى ديده از جهان فانى فرو بست و به سراى باقى شتافت.

منبع : مجموعه سیره معصومین