کتاب

جایگاه کتاب الغيبة نعمانی و انگیزۀ مولف از تألیف آن:

اين كتاب از جمله آثار مهم در موضوع غيبت و ظهور امام دوازدهم شيعيان است كه به دست عالم بزرگ اماميه ابو عبد الله محمد بن ابراهيم نعمانى در اوايل دوران غيبت كبرا نوشته شده است.

انگيزه و شیوۀ تأليف‏: مؤلف در مقدمه ‏اى طولانى علت تأليف كتاب را انحراف گروه هايى از شيعيان بخاطر وقوع غيبت امام دوازدهم دانسته و يكى از انگيزه ‏هاى اين انحرافات را ضعف ايمان و بى‏ توجهى به روايات وارد شده در

موضوع غيبت بيان مى‏ كند. از اين رو به جمع ‏آورى احاديث در اين موضوع مى‏ پردازد. نعمانى كتاب خود را از مجموعه‏ هاى روايى بخصوص كتاب‏هاى غيبت كه پيش از او تأليف شده آورده است. او كتاب الغيبه را به سال ۳۴۲ و زمانى نوشته كه در شهر حلب به سر مى‏ برده است.

فهرست‏ نويسان به كتاب الغيبه نعمانى اشاره كرده و برخى با استفاده از مطالب كتاب گويند نام آن « ملاء العيبه فى طول الغيبه» است. شيخ مفيد پس از بيان مطلبى درباره امامت حضرت مهدى علیه‌السلام مى‏ گويد: «روايات در اين باره فراوان است كه اصحاب حديث از شيعه آنها را جمع كرده و در كتب خود آورده ‏اند از جمله ابو عبداللّه محمدبن ابراهيم نعمانى در كتابى كه درباره غيبت نوشته مشروح آن روايات را بيان كرده است».

تنها راوى كتاب غيبت نعمانى، شاگرد او ابوالحسين محمد بن على بجلى يا شجاعى است كه هر چند شناخته شده نيست، ديگران نزد او كتاب را قرائت كرده و سپس فرزند او، حسين بن محمد شجاعى نسخه قرائت شده در نزد مؤلف و ديگر كتاب‏هاى پدرش را در اختيار نجاشى قرار داده و از اين طريق كتاب به دست ما رسيده است.

مجموع روايات كتاب غيبت ۴۷۸ روایت است كه در ۲۶ باب بيان شده و تعداد روايات هر باب كاملاً متفاوت است. بناى مؤلف در تمامى كتاب، نقل روايت است و به ندرت توضيحى از خود اضافه مى‏ كند و روايات را در ابواب مختلف تكرار نمى ‏كند.

جايگاه كتاب‏: به رغم اهميت اين كتاب، مطالب كتاب نعمانى در منابع پس از آن مانند الغيبه شيخ طوسى، اعلام الورى و ملاحم ابن طاوس نقل نشده ولى متأخران مانند مجلسى در بحار و حر عاملى در اثبات الهداة از آن روايت كرده ‏اند. گرچه اين كتاب از اعتبار خاصى برخوردار است ليكن تعدادى از راويان آن از فرقه‏ هاى غيرامامى هستند.

جایگاه و زندگانی محمد بن ابراهيم نعمانى:

ابو عبد الله، محمد بن ابراهيم بن جعفر كاتب نعمانى مشهور به ابن زينب از راويان بزرگ شيعه در اوايل قرن چهارم هجرى به شمار مى ‏آيد. وى علاوه بر اين كه نويسنده ‏اى خوش نظر و داراى قدرت استنباط بوده، از اطلاعات وسيعى درباره رجال و احاديث برخوردار بوده است.

او از شاگردان بزرگ ثقة الاسلام كلينى به شمار مى ‏آيد و بيشتر معلومات خود را از ايشان فرا گرفته است. همچنين كاتب و نويسنده او نيز به شمار مى ‏آمد و به همين خاطر از شهرت، احترام و اعتبار خاصى در نزد علماء و فقهاى شيعه بهره ‏مند شده است.

سفر های علمی و تحقیقی مرحوم نعمانی:

شیراز: نعمانى كه براى شنيدن احاديث از يك راوى معتبر به شهرهاى مختلفى سفر مى‏ كرد او در سال ۳۱۳ هجرى به شيراز رفت تا از عالم بزرگوار، ابو القاسم موسى بن محمد اشعرى نوه سعد بن عبد الله قمى بدون واسطه روايت بشنود و راوى روايات او باشد.

بغداد: نعمانی در سال ۳۲۷ هجرى نیز به بغداد سفر كرد تا از ستارگان درخشان روات شيعه در آن شهر نيز بهره ‏مند گردد. و در بغداد از بزرگانى مانند: احمد بن محمد بن سعيد بن عقده كوفى و محمد بن همام بن سهيل روايت شنيد.

اردن: وى در سال ۳۳۳ هم به اردن سفر كرد تا از محمد بن عبد الله بن معمر طبرانى و ابو الحارث عبد الله بن عبد الملك بن سهل طبرانى روايت بشنود. پس از آن به سوى شهر دمشق رفت و در آنجا از محمد بن عثمان بن علاّن دهنى بغدادى روايت شنيد.

حلب‏: مرحوم نعمانی بعد از آن، به سوى شهر حلب رفت. مردم و علماى شهر بسيار از او استقبال كردند و از او خواستند در آن شهر بماند تا از نور وجودش، كه مملو از روايات اهل بيت عصمت و طهارت بود، بهره ببرند. او نيز پذيرفت و تا آخر عمر در آن شهر ماند و همانند شمعى درخشيد و به ديگران روشنى بخشيد. كتاب غيبت از دستاوردهاى اقامت نعمانى در شهر حلب است. او با نگارش اين كتاب قدم بزرگى در آشنايى مردم آن سامان با امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف برداشت، خصوصا در آن زمان كه اوايل عصر غيبت كبرى بود.

سخن نجاشى در بارۀ نعمانی:‏ نجاشى، يكى از مشايخ بزرگ شيعه درباره نعمانى مى‏ گويد: نعمانى، معروف به ابن زينب، از مشايخ بزرگ شيعه مى‏ باشد، وى از مقام و منزلتى بزرگ برخوردار است و داراى شخصيتى شريف و عقيده‏ اى صحيح و رواياتى فراوان است.»

اساتيد محمد بن ابراهيم نعمانى: نعمانى از محضر شخصيت‏ هاى بزرگى از راويان حديث بهره‏ مند شد که به عنوان نمونه به افراد زیر میتوان اشاره کرد:

۱ - محمد بن يعقوب كلينى‏

۲ - محمد بن عبد الله بن جعفر حميرى‏

۳ - ابو على، محمد بن همام بن سهيل بن بيزان، كاتب اسكافى‏

۴ - ابو القاسم موسى بن محمد قمى‏

۵ - محمد بن عثمان بن علان دهنى بغدادى‏

۶ - احمد بن محمد بن سعيد كوفى، معروف به ابن عقده‏

تأليفات‏ محمد بن ابراهيم نعمانى:

وى علاوه بر كتاب غيبت، تأليفات ديگرى نيز دارد مانند: كتاب الفرائض، كتاب الرد على الإسماعيلية، كتاب التفسير، كتاب التسلي. اما متأسفانه بجز كتاب غيبت، ديگر تأليفات ايشان به دست ما نرسيده و فقط شيخ حر عاملى مى‏ فرمايد: من بخشى از تفسير ايشان كه روايات نعمانى از امام جعفر صادق علیه‌السلام مى ‏باشد را ديده ‏ام.

ظاهرا مقصود شيخ حر همان كتاب «محكم و متشابه»، منسوب به سيد مرتضى مى ‏باشد كه علامه مجلسى نيز آن را جزء مصادر بحار الأنوار قرار داده است.

منبع: مجموعه سیره معصومین