کاربری جاری : مهمان خوش آمدید
 
خانه :: کتاب


الجمل و النصرة لسيد العترة في حرب البصرة،

موضوع : امام علی (ع)
ناشر : كنگره شيخ مفيد
انتشارات : كنگره شيخ مفيد

معرفى كتاب:

این کتاب درباره جنگ جمل كه نخستين درگيرى و كشتار ميان دو گروه از مسلمانان است و در آن پانزده تا بيست و پنج هزار تن از دو گروه كشته شدند، نوشته شده است. نویسندگان زیادی در این خصوص کتاب نوشته‏ اند که با مراجعه به فهرست کتاب به راحتى مى ‏توان با يازده مؤلفی كه كتابى به نام جمل نوشته ‏اند آشنا شد؛ گروهى از آنان چون نصر بن مزاحم مؤلف نامدار وقعة صفين، واقدى مؤلف مغازى و ابو مخنف و برقى از شهرت فراوان برخوردارند و گروهى ديگر چون ابن سراج و محمد بن زكرياى غلابى از شهرت كمترى ولى آنچه كه مهم است اين است كه اين نويسندگان گاهى تحت تأثير اوضاع و احوال سياسى بوده ‏اند و بديهى است كه چيرگى سياسى خاندان زبير- هر چند براى مدت چند سال- و تسلط امويان و مروانيان طى يك قرن و سپس پيروزى سياسى- نظامى عباسيان، در نگارش اين كتب و چگونگى برداشت و نتيجه ‏گيرى درباره اين واقعه، بى‏ اثر نبوده است. از سوى ديگر مسئله امامت ميان مسلمانان از ديدگاه‏ ‏هاى مختلف مطرح است، و طبيعى است كه بررسى ‏كنندگان جنگ جمل نيز آن را از ديدگاه خود تجزيه و تحليل كنند. همچنين موضوع خروج و قيام بر ضد امام عادل و حاكم از نظر فرق مختلف متفاوت است. مسئله ديگر اينكه گرفتارى مسلمانان در جنگ جمل دشوارتر از موارد ديگر است، زيرا در مورد حضرت امير المؤمنين على علیه‌السلام تمام فرقه ‏هاى مسلمان، غير از خوارج، متفقند كه ايشان در زمره خلفاى راشدين و پيشوايان عادل مسلمانان است و خروج بر آن حضرت را نمى‏ توان موضوعى ساده فرض كرد.

عايشه و طلحه و زبير هم از طبقه ‏اى نيستند كه به عنوان مثال آلودگى آنان قابل مقايسه با افرادى همچون معاويه و مروان باشد، زيرا عايشه با برخوردارى از عنوان اُم المؤمنين در اذهان عمومى داراى احترام ويژه ‏اى است و زبير هم پسر عمه رسول خدا (ص) و اميرالمومنين علیه‌السلام است و از عنوان حوارى پيامبر (ص) برخوردار، در روايات مسلمانان به طلحه نيز عنوان شهيد زنده داده شده و مسلمانان معتقد بودند كه او در جنگ احد جانفشانى كرده و دست خويش را سپر بلاى وجود مقدس پيامبر قرار داده است؛ به همين سبب است كه قضاوت درباره آنان كه در عين حال بر امام عدلى چون على علیه‌السلام خروج كرده و موجب كشته شدن گروه زيادى از مسلمانان شده‏ اند دشوار است. بسيارى چنين باور دارند كه آنان توبه كرده ‏اند و مورد رحمت و غفران قرار خواهند گرفت و در اين مورد هم ميان گروه‏ هاى مختلف مسلمان اختلاف نظر است. اين شك و ترديد در محيط بغداد (قرن چهارم و پنجم هجرى) با توجه به رشد مكتب هاى اعتزال و شيعه بيشتر مطرح بوده است. براى اطلاع مى ‏توان به پاسخ هاى سيد مرتضى به قاضى عبد الجبار معتزلى كه در جاى جاى كتاب شريف شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد آمده است مراجعه كرد. در منابع فارسى خوشبختانه با مرورى به كتاب انديشه‏ هاى كلامى شيخ مفيد مىتوان نمونه ‏هاى آن را بسيار واضح ديد.

شايد به همين جهت است كه شيخ مفيد بر خود لازم مى ‏ديده است درباره اين جنگ تأليفى انجام دهد تا بتواند شك و ترديد را بزدايد يا از آن بكاهد چرا كه در جنگ جمل به سبب كشته شدن طلحه و زبير و مطالبى كه بعدها از سوى عايشه و خواهرزاده‏ اش عبدالله بن زبير و طرفداران عثمان مطرح مى‏شد، دفاع از امير المومنين على علیه‌السلام لازم بوده است.

در بخش نخست كتاب، شيخ مفيد اختلاف آراء فرقههاى مسلمان را بيان مى‏كند و رأى معتزله و حشويه و اشاعره را بررسى مىكند و تسلط كامل او بر عقايد گوناگون در اينجا به خوبى آشكار مى‏ شود. اعتراضات گروه‏ هاى مختلف را در مورد چگونگى بيعت با اميرالمومنين على علیه‌السلام طرح كرده و پاسخ مىدهد؛ طبيعى است كه برخى پاسخ ها، پاسخ نقضى است. و علل قيام مردم بر ضد عثمان و ريشه‏ هاى آن را با استناد بيشتر به روايات اهل سنت بررسى كرده و شكافته است و بدون ترديد براى شيعيان و عموم مسلمانان بسيارى از شك و ترديدها را زدوده است و سرانجام موضوع جنگ جمل و چگونگى آن را، با استناد به روايات سنى و شيعه و بيشتر اقوال اهل سنت، بيان مىكند و براى خواننده روشن مى ‏سازد كه رفتار اميرالمومنين على علیه‌السلام چگونه بوده و در مقابل، عايشه و طلحه و زبير چگونه عمل كرده ‏اند. شيخ مفيد در اين كار بيشتر از جمل واقدى و مداينى استفاده كرده و در مواردى كه لازم دانسته است با ارائه مدرك، سخن آنان را توضيح داده يا رد كرده است. خود وى مى ‏نويسد: من بيشترين استفاده را از احاديث و رجال عامه كردم و از نقل مطالب شيعه در اين باره خوددارى كردم و خواستم با استفاده از مطالب خودشان بطلان پاره ‏اى از ادعاهاى آنان را ثابت كنم.

در واقع، كتاب جمل شيخ مفيد خط فاصل ميان شيعه و معتزله در مسئله امامت و عصمت امام است و از اين جهت حائز كمال اهميت مى‏ باشد. ضمنا در سراسر كتاب هيچ گونه شتم و ناسزا و نفرينى ديده نمىشود و مطالب در حيطه ادب و بحث و استدلال و مناظره علمى بيان شده است.

 ساختار كتاب

الجمل در دو بخش اصلى تنظيم گشته است: در بخش نخست جمل را از ديدگاه كلامى مورد بررسى قرار داده است. بخش دوم كتاب تاريخ جنگ جمل و گزارش آن است. مولف عصاره و چكيده ماجرا را از آغاز تا فرجام آن با استفاده از منابع معتبر بدون تعصب و طرفدارى بى مورد بطور دقيق نقل مى كند.

 ويژگى ها کتاب:

۱- نويسنده كتاب يكى از عالمان بزرگ شيعه است لذا كتاب از استحكام و اعتبار والايى برخوردار است خصوصا اين كه از آخرين تاليفات شيخ مفيد است و در دوران غناى فكر و انديشه وى نگاشته شده است.

۲- كتاب هايى كه در زمان نزديك به واقعه جمل نوشته هيچكدام در دسترس ما نيست فقط گزينشى و تكه هايى كه مورخان بعدى نقل كرده‏ اند براى ما باقى مانده است كه آن نيز بى طرفانه نگاشته نشده است.با توجه به اين نكات مى بينيم كه فقط شيخ مفيد است كه اطلاعاتى را درباره اين واقعه مهم براى ما ثبت كرده و از اين جهت اثر او منحصر به فرد است.

۳- در ميان كتاب هايى كه درباره جنگ جمل نوشته شده اين كتاب گسترده ترين و كامل ترين كتاب است بدين سبب منبع و ماخذ جامع و معتبرى در اين زمينه به شمار مى آيد.

۴- مولف در اين كتاب فقط به منابع اهل سنت استناد جسته و با گفتار خودشان به ايشان پاسخ داده است.

۵- مولف به هيچ وجه تعصب به خرج نداده و اقوال و افكار ديگران را با رعايت ادب و امانتدارى نقل كرده و با منطق قوى و استدلال مستحكم خصم را مجاب نموده است.

 نسخه شناسى کتاب: كتاب الجمل را دو شاگرد بزرگ شيخ مفيد يعنى شيخ طوسى و نجاشى در رديف آثار وى ذكر كرده‏ اند اما نزديك ده قرن كسى از آن اطلاعى نداشته و از آن مطلبى نقل نكرده است.تا اينكه در نجف اشرف نسخه اى از آن به دست آمد و با اندكى اصلاح به چاپ رسيد پس از مدتى همان چاپ نجف بدون رعايت امانت و بدون اشاره به نام ناشر اصلى در قم افست شد.

هم اكنون دو نسخه خطى از اين كتاب موجود است:

۱- نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ،تهران كه به سال ۱۳۳۸ قمری در نجف اشرف نوشته شده است.

۲- نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى كه در سال ۱۳۵۲قمری در نجف اشرف نگاشته شده است.

نسخه چاپى نجف در سال ۱۳۸۲ قمری، در المطبعه الحيدريه نجف اشرف به چاپ رسيده است.

جایگاه، شخصیت و زندگانی شيخ مفيد:

شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، در سال ۳۳۶ هجرى در حوالى بغداد ديده به جهان گشود. شيخ مفيد از چهره هاى بسيار درخشان شيعه در جهان اسلام مى باشد.او هم متكلم است و هم فقيه. ابن نديم در فن دوم از مقاله پنجم «الفهرست‏» كه در باره متكلمان شيعه بحث مى كند، از او به عنوان «ابن المعلم» ياد كرده و او را ستايش مى ‏نمايد. كتاب معروف او در فقه نيز «المقنعة» است.

ابوي على جعفرى كه داماد مفيد بوده است، مى گويد: «مفيد شبها مختصرى مى خوابيد و بقيه شب را به نماز يا مطالعه يا تدريس يا تلاوت قرآن مجيد مى گذرانيد.»

شيخ مفيد از شاگردان ابن ابى عقيل است. وى در حومه بغداد ديده به جهان گشود و دانش هاى ابتدايى را در خانواده و زادگاه خويش به پايان برد. او در يك خانواده پرسابقه و اصيل در تشيع و از سلاله نيكان و پاكان به دنيا آمد. سراسر وجود خاندان او مالامال از عشق به اهل بيت رسالت‏ عليهم السلام بود. وى راهى بغداد گرديد و در آنجا از محضر اساتيد و دانشمندان كسب علم و دانش نمود تا در علم كلام، فقه و اصول سرآمد دانشمندان گرديد.

نظر علما و بزرگان دین در مورد شيخ مفيد : شيخ مفيد از ديدگاه دانشمندان شيعه و سنى داراى جايگاهى رفيع است كه به كلماتى از بزرگان اشاره مى ‏كنيم:

۱- نجاشى، شاگرد نامدار و مورد اعتماد شيخ مفيد در باره او مى گويد: «محمد بن محمد بن نعمان بن عبد السلام بن جابر بن نعمان بن سعيد بن جبير، شيخ و استاد ما است - كه رضوان خدا بر او باد - فضل او در فقه و حديث و ثقه بودن او مشهورتر از آن است كه توصيف شود. او تاليفات متعددى دارد.»

۲ - شيخ طوسى، شاگرد ارزنده مكتب او، در باره استاد در «فهرست‏» مى ‏نويسد: «محمد بن محمد بن نعمان، معروف به ابن المعلم، از متكلمان اماميه است. در عصر خويش رياست و مرجعيت شيعه به او منتهى گرديد. در فقه و كلام بر هر كس ديگر مقدم بود. حافظه خوب و ذهنى دقيق داشت و در پاسخ به سؤالات، حاضرجواب بود او بيش از ۲۰۰ جلد كتاب كوچك و بزرگ دارد.»

۳ - ابن حجر عسقلانى نيز درباره او مى‏ گويد: «او بسيار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت. جماعت بسيارى از محضر او بهره بردند. او بر تمام شيعيان حق دارد. پدرش در «واسط» زندگى مى كرد و به آموزگارى مى ‏پرداخت و در «عكبرى» كشته شد. گفته مى ‏شود كه عضد الدوله به ملاقات او مى شتافت و هنگام مريضى به عيادت او مى ‏رفت.»

۴ - عماد حنبلى، يكى ديگر از دانشمندان اهل سنت درباره او مى ‏گويد: «او بزرگى از بزرگان اماميه و رئيس بخش فقه و كلام و مباحثه مى ‏باشد. او با پيروان هر عقيده به مباحثه و مناظره مى ‏پرداخت. موقعيت شايان توجهى در تشكيلات دولت آل بويه داشت. او صدقه فراوان مى ‏داد. بسيار اهل خشوع و تهجد و اهل نماز و روزه و خوش ‏لباس بود.

اساتيد شیخ مفید : از جمله اساتيد او می توان به : ۱- ابن قولويه قمى‏ ۲ - شيخ صدوق‏ ۳ - ابن وليد قمى ۴ - ابو غالب زرارى ۵ - ابن جنيد اسكافى ۶ - ابو على صولى بصرى ۷ - ابو عبد الله صفوانى‏، اشاره نمود.

شاگردان شیخ مفید:‏ از جمله شاگردان او می توان به : ۱- سيد مرتضى علم الهدى ۲ - سيد رضى‏ ۳ - شيخ طوسى‏ ۴ - نجاشى ۵ - ابوالفتح كراجكى‏ ۶ - ابو يعلى جعفر بن سالار؛ اشاره نمود

تاليفات‏ شیخ مفید : بنا بر نقل شيخ طوسى، شاگرد برجسته شيخ مفيد، وى بالغ بر ۲۰۰عنوان كتاب تأليف نموده است، از آن جمله کتب : ۱ – المقنعة ۲ - الفرائض الشرعية  ۳ - أحكام النساء ۴ - الكلام في دلائل القرآن ۵ - وجوه إعجاز القرآن ۶ - النصرة في فضل القرآن ‏ ۷ - أوائل المقالات‏ ۸ - نقض فضيلة المعتزلة  ۹ - الإفصاح‏  ۱۰ - الإيضاح‏ ۱۱ـ الارشاد  ۱۲ـ الاختصاص اشاره کرد.

وفات‏ شیخ مفید : شيخ مفيد در ماه رمضان سال ۴۱۳ هجرى، پس از ۷۵ سال تلاش و خدمت ارزنده و تألیف بيش از ۲۰۰جلد کتاب  در شهر بغداد درگذشت و مورد تجليل فراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت.

شيخ طوسى، كه خود در تشييع جنازه او حضور داشته است، مى‏ گويد: روز وفات او از كثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گريستن بر او، همانند و نظير نداشته است. هشتاد هزار تن از شيعيان او را تشييع كردند و سيد مرتضى علم الهدى بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد عليه السلام، پايين پاى آن حضرت، نزديك قبر استادش ابن قولويه، مدفون گرديد.

منبع : مجموعه سیرۀ معصومین