روایت تاریخی

آنچه باید در خصوص اربعـین سیدالشهدا علیه‌السلام بدانیم : یکی از مهمترین مناسبت های مذهبی هر سال که از اهمیت و جایگاه ویژه ای هم برخوردار است مراسم اربعین حضرت ابا عبدالله الحسین است که هر ساله با شکوه بیشتری نسبت به سال قبل برگزار می‌گردد و همگی ما موظـفیم درگسترش و با شکوه تر برپا شدن آن ازهیچ کوششی دریغ نکنیم اما لازم است روایات و گزارشات مستند و واقعی این مراسم را نیز بدانیم تا واقعیت را از تحریفات جدا ساخته و به وظیفۀ دینی خود بهتر عمل کنیم. بعد از واقعه تلخ و غمبار شهادت سیدالشهدا علیه‌السلام و انتقال خاندان نبوت به کوفه و برپایی مجالس مختلف در این شهر توسط ابن‌زیاد ملعون نامه‌ای به يزيد نوشت و ضمن اعلام خبـر شهادت امام علیه‌السلام و يارانشان و اسارت اهل بيت از يزيد كسب تكليف كرد.[1]

وقتي نامه عبیدالله به يزيد رسيد، بعد از كمي تأمّل براي ابن‌زياد نوشت كه سرهاي شهدا[2]را همراه قافله اسرا و اموالشان به نزد من در شام بفرست. در مدتی كه پيك ابن‌زياد به شام رفت و جواب يزيد را آورد، اهل بيت در زندان كوفه نگهداري شدند.[3]

واقعیت اربعین و انحرافات آن

آری درباره اربعین، انحرافی کوچک یا بهتر بگویم ابهـامی در دو کتاب  مُثیرُالأحْزان و لهوف رخ داده و متأسّفانه انحرافات فـراوانی در کتب غیر معتبر و مجالس روضه  ذکر می‌شود و هیچ سندی هم ندارد. به قطع و یقین، حضور اهل بيت دركربلا در روز اربعين سال ۶۱ هجری قمری، در راه برگشت از شام به دلایل متقن عقلی، نقلی و روایتی ممكن نبوده است. زیرا همان گونه كه ذکرشد و مستندات آن نیز وجود دارد، رفت و برگشت پيك ابن‌زياد به شام حدود یک ماه بوده و بی‌تردید اهل بیت در این مدّت در کوفه زندانی بوده‌اند و این موضوع حتّی در دو کتاب لهوف و مُثیرُالأحْزان هم به شکل ضمنی آمده است. پس از برگشت پیک،  اهل بيت را به سوي شام حركت دادند؛ آن هم نه از راه مستقيم و بياباني كه ۱۷۵ فرسخ شود، بلكه شهر به شهر و به صورت تبليغي که شب‌ها به استراحت می‌پرداختند؛ [17]حتّی در بعضی روزها هم جشن و پایکوبی می‌کردند كه شرح اين مسير و منـازل و شهرها در کتب مقاتـل آمده و در اینجا به این نکته بسنده می‌کنیم که: مرحوم محدّث نـوری در صفحه ۱۸۱ لؤلؤ ومرجان ودکتر شهیدی در صفحه ۶۱ کتاب پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه در قیام امام حسین با تحقیقات گسترده‌ای که در کتب تاریخی انجام داده‌اند، این مسیر را (کوفه، تکریت، موصل، سنجار، نصیبین، حلب، بعلبک و شام ) صحیح‌ترین مسیر خوانده‌اند که مسافت آن حداقل ۱۵۰۰ کیلومتر است. [18] اين راه تقريباً در طول يك ماه پیموده شده و در ۱۶ ربيع‌الاوّل به شام رسيده‌اند. به گزارشی وقتي به شام رسيدند، اهل بیت را سه روز در دروازه شام نگه داشتند تا شهر را آذين‌بندي كنند.[19] پس از ورود به شام، بنا بر نقل کتب معتبر دسته اول تاریخی[20] اهل بیت را به روایتی يك ماه و به روایتی ۴۵ روز در این شهر نگه داشته‌اند که از این مدّت ۷ روز آن را (بعد از مجالس مختلف در شهر شام و پشیمانی ظاهری یزید)  به عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام پرداختند.[21] اهل بیت بعد از یک ماه اقامت در شهر، از شام خارج شدند؛ اگر از شام به كربلا برگشته باشند، اين راه را هم، كمتر از۲۰ روز طي نكرده‌اند. ‌اگر گزارش بلاذری در انساب الأشراف و قاضی نعمان در شرح الأخبار و دیگر مورخین مبنی بر فرستادن سر مطهر امام علیه‌السلام به مدینه و برگشت مجدد آن به شام را محاسبه کنیم حداقل یک ماه دیگر هم به این مدّت اضافه خواهد شد. اینک اگر شمار اين روزها را جمع كنيد، ۱۵۰ ـ ۱۶۰ روز مي‌شود؛ يعني پنج ماه و چند روز، پس اهل بيت در اربعين اوّل نمي‌توانستند به كربلا برسند و چنین امکانی نبوده است.

یکی از موضوعات مورد اختلاف در بحث اربعین مدت اقامت اهل بیت در شهر شام است؛ اولین کسی که از مورخان کتب دسته اول تاریخی به مدت اقامت اهل بیت در شهر شام تصریح کرده، قاضی ابوحنیفة نعمان­ بن­ محمد تمیمی مغربی متوفای سال ۳۶۳ هجری است که در کتاب شرح الاخبار ج۳ ص ۲۶۹ می ­نویسد: اهل بیت یک ماه و نیم در آنجا ماندند؛ سید بن ­طاووس نیر در اقبال الأعمال ص ۵۸۹ یک ماه را ذکر کرده است،[22] اما شیخ مفید« ارشاد ج۲ ص ۱۲۲» طبرسی « اعلام الوری ص ۲۴۹» و دیگران تنها به ذکر عنوان کلی « چند روز در آنجا ماندند» بسنده کرده ‏اند. نکتۀ حائز اهمیت اینکه بسیاری از کتب تاریخی به مدت عزاداری اهل بیت در شهر شام پرداخته و آن را هفت روز[23] اعلام داشته­ اند که طبق نقل بعضی از کتب تاریخی[24] خاندان یزید ملعون نیز ۳ روز اهل بیت را همراهی کردند؛ اما با کمال تعجب می‌بینیم بعضی از کتب امروزی با جمع این دو روایت « سه روز و هفت روز» مدت اقامت اهل بیت در شهر شام را ۱۰ روز اعلام می‌­دارند که هیچ سند تاریخی برای این عدد وجود ندارد و کاملاً هم اشتباه است؛ زیرا بلاذری در انساب الأشراف (۳/۴۱۸) می‌نویسد یزید سر مطهر امام علیه‌السلام را به مدینه فرستاد و سپس آن را به دمشق بازگرداندند و با همین مضمون قاضی نعمان در شرح الأخبار (۳/۱۵۹) ذکر کرده است. همچنین ابن سعد در الطبقات الکبری(۵/۱۱۴) طبرسی در اعلام الوری (۳۵۷) ابن نما در مثیر الأحزان( ۳۵۸) خوارزمی در مقتل الحسین (۲/۸۳) سبط در تذکرة الخواص ( ۳۵۴) ابن جوزی در المنتظم (۵/۳۴۴) ابن کثیر در البدایة و النهایة (۸/۲۰۴) همگی اشاره به فرستادن سر مطهر به مدینه کرده­ اند و به هیچ عنوان عقلانی نیست که این همه اسناد معتبر دسته اول تاریخی را نادیده گرفت و به هیچ وجه نمی‌­شود در این مدت کوتاه سر مطهر به مدینه رفته و دوباره به شام بازگشته باشد. همچنین در گزارش‌هایی، نقل شده که یزید؛ سر مطهّر امام علیه‌السلام را چهل روز بر مناره مسجد شام نصب کرده بود![25] که این گزارش نیز ناقض اقامت کوتاه مدت اهل بیت در شهر شام است

ضمن اینکه ابن ­سعد می‌­نویسد یزید پیکی به شام فرستاد كه گروهى از وابستگان در حد كمال بنى هاشم و به ويژه علويان پيش او آيند. گروهى از وابستگان خاندان ابو سفيان را هم برگزيد و فرزندان و زنان خاندان و همسران و بار و بنه حسين علیه‌السلام را همراه آنان به مدينه فرستاد و ... و طبیعتاً رفتن پیک به مدینه و آماده شدن و آمدن عده ­ای از بنی هاشم به شام حداقل نیازمند ۲۰ روز فرصت است. پس از مجموع آنچه گفته شد نتیجه می‌­گیریم اهل بیت حداقل مدت یک ماه در شهر شام سکونت داشته ­اند. حال در زیر به بررسی استدال­ ها و استنادات مدافعین و مخالفین رسیدن اهل بیت در اربعین سال ۶۱ می‌­پردازیم.

بررّسی استدلال های مدافعین اربعین اول :

 ابتدا به بررسی دلایل و مستندات مدافعین اول که عمدتاً سه بخش است می‌پردازیم سپس دیگر مطالب استبعاد این امر و نظرات علما در ردّ اربعین اول ذکر می شود:

الف . یکی از استدلال­های موافقین اربعین اول؛ این است که سعی کرده­ اند با ذکر مثال های تاریخی ثابت کنند که مسیر کوفه تا شام را می‌توان در کمتر از ۱۰ روز طی کرد، این کتب بیشترین سرعتی که به عنوان شاهد مثال آورده اند طی مسافتی ۳۸ فرسخ (۲۲۸ کیلومتر) در هر روز است « آن هم برای پیک نه کاروان اسرا که عمداً زن و بچه بوده ­اند» که شاید در کل تاریخ ۳ تا ۴ مورد بیشتر اتفاق نیفتاده باشد که حتی با پذیرش این سرعت باور نکردنی که پنج برابر سرعت معمولی است، باز هم حضور اهل بیت در اربعین سال ۶۱ غیر ممکن و امری محال است؛ تا چه رسد برای کاروانی که در اسارت بوده ­اند. لازم به ذکر است که به تصریح عمادالدین طبری در صفحۀ ۶۳۵ کامل بهایی اهل بیت با چهارپایان خودشان به شام رفتند نه با اسب­های مختص برید که تند رو هستند و در بین راه نیز....

جدول زیر بر اساس سرعت های مختلف تنظیم شده تا ثابت شود با  چنین فرض محالی نیز امکان حضور اهل بیت در اربعین نبوده؛ ملاحظه بفرمائید.

ب. در  بعضی از کتب امروزی که به دنبال اثبات رسیدن اهل بیت در اربعین به کربلا هستند، مهم‌ترین استدلال برای حضور اهل بیت در اربعین اوّل را حدیثی از شیخ صدوق نقل می‌کنند. در این روایت که از زبان فاطمه دختر امام حسین علیه‌السلام است بعد از تشریح مکان استقرار اهل بیت در شام آمده: وَ أَبْصَرَ النَّاسُ الشَّمْسَ عَلَى الْحِيطَانِ حَمْرَاءَ كَأَنَّهُ الْمَلاَحِفُ الْمُعَصْفَرَةُ إِلَى أَنْ خَرَجَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ بِالنِّسْوَةِ وَ رَدَّ رَأْسَ الْحُسَيْنِ إِلَى كَرْبَلاء؛ در بيت المقدّس سنگى بر نداشتند، جُز آنكه خون تازه زيرش بود و مردم، خورشيد را بر ديوارها سرخ ديدند؛ مانند پتوهاى رنگين‏، تا على بن حسين علیه‌السلام با زنان بيرون شد و سر حسين علیه‌السلام را به كربلا برگرداند.[26]حال شما خود داوری کنید در این حدیث از اربعین یا خروج از شام به کربلا سخنی آمده است!؟ بحث اصلی، سرخی آفتاب تا زمان پیوستن سر مطهّر به بدن است؛که در روایات مختلف این مدّت بین ۴۰ روز تا ۲۱ ماه اعلام شده است.

ج . عدّه ای مستند به گزارش ابو ریحان بیرونی می‌نویسدکه اهل بیت در اربعین سال ۶۱ هجری به کربلا آمده‌اند؛ امّا آنچه در آثارالباقیه آمده این است: شَهْرُ صَفَرْ، فی الْیَوم الأَوَّلْ: اُدْخِلَ رَأسَ الْحُسَيْن مَدینَةَ دَمِشْق ....... وَ فی الْعِشْرینَ رَدّ رَأسَ الْحُسَيْنِ اِلی مجثمة حَتَّی دَفَنَ مَعَ جـثته، و فِیهِ زِیارَةَ الأَربَعین، وَ هُم حَرَمه بَعدَ اِنصِرافِهم مِنَ الشَّام ... ، در روز اوّل صفر، سر حسین علیه‌السلام را وارد دمشق کردند و یزید سر را پیش روی خود گذاشت .... امّا زَيْدِ بْنِ علی نیز در همین روز کشته شد .... و در شانزدهم، مریضی پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم شروع شد .... و در روز بیستم آن، سرحسین علیه‌السلام را به بدنش ملحق کردند و در همان جا دفن شد و بدین سبب این زیارت را اربعین گویند که چهل تن از اهل بیت او پس از مراجعت از شام، قبرش را زیارت کردند.[27]

 اولاً: همان گونه که مستحضر شدید در این گزارش به هیچ وجه وقایع سال ۶۱ هجری مطرح نیست همچنان‌که در وسط این جمله، دو واقعه دیگر مربوط به سالهای قبل و بعد از سال ۶۱ هجری ذکر شده است و از عبارت آخر این گزارش این‌گونه استنباط می‌شود که منظور؛ بیستم صفر سال ۶۲ هجری قمری باشد زیرا اگر بیستم صفر سال ۶۱ بود دیگر نیازی به توضیح دادن اربعین وجود نداشت زیرا همگان می‌دانند چهل روز بعد از شهادت؛ اربعین است! همچنان‌که مرحوم فرهاد میرزا در صفحه ۵۸۶ قمقام زخّار با استبعاد و مردود شمردن سال ۶۱ هجری می‌نویسد« قطعاً اربعین سال دیگر است که سنه ۶۲ هجری باشد »

ثانیـاً : اگر برداشت غلطی داشته باشیم و بگوئیم که منظور ابوریحان بیستم صفر سال ۶۱ هجری است باز باید گفت در روایات وارده از ائمّه این موضوع تأئید نشده بلکه روایات ائمّه اشاره به دفن سر مطهر در نجف دارد[28].

ثالثـاً: حداقل شش گزارش دست کم  هفتاد و نه سند معتبر وجود دارد که مغایر با گزارش ابوریحان  بیرونی است که این امر را ناممکن می‌کند که از این تعداد ۲۸ سند آن جُزء منابع دسته اوّل تاریخی است.[29] نکته مهمّ بعدی آن‌که بعضی از علما همچون آیت الله شعرانی در صفحه ۴۳۴ نفس المهموم و شیخ عبّاس قمی در صفحه ۵۲۱ منتهی الآمال گزارش ابوریحان بیرونی مبنی آوردن سر مطهر توسط امام سجاد علیه‌السلام به کربلا را بسیار بعید می‌دانند و معتقدند سر مطهّر به امام سجّاد داده نشد بلکه همانگون که امام صادق علیه‌السلام فرمودند سر مطهر توسط فردی دزدیده شد و در بالای سر امیرمؤمنان علی علیه‌السلام دفن شد.[30] البته سبط ابن جوزی در تذکرة الخواص (۳۵۴)، شیخ عباس قمی در  نفس المهموم (۴۳۴) و علامه امین عاملی در اعیان الشیعه (۱/۶۲) می­نویسندکه سرِ مطهّر سیّدالشهدا علیه‌السلام را امام سجّاد علیه‌السلام به مدینه بردند و بعداً به کربلا منتقل شد و این گزارش را صحیح‌ترین گزارش در دفن سر سیّدالشهدا می‌دانند[31].

نکته آخر اینکه در باره محل دفن سر امام علیه‌السلام در کتب مقاتل و بین علما اختلاف نظر زیاد است که آن را در جای خود خواهیم گفت.

دلایل و مستندات نرسیدن اهل بیت در اربعین به کربلا

۱. همان گونه که گذشت حداقل ۲۰ روز رفت و برگشت پیک ابن زیاد به شام و ۲۰ روز طی مسیر کاروان اسرا به شام زمان برده است؛ مدت حضور اهل بیت در شام هم به روایت قاضی نعمان ۴۵ روز و به گزارش سیدبن طاوس یک ماه بوده است؛ حداقل زمان مورد نیز برای برگشت به کربلا هم ۲۰ روز است. پس برگشت اهل بیت در اربعین غیر ممکن است. و این گزارشات نیز ناقض برگشت سر مطهّر در اربعین اوّل به کربلاست.

۲. در کتب قرن دوّم تا قرن هفتم هجری همچون انساب الاشراف، اخبارالطِوال، الفتوح، ارشاد، مُروُجُ الذَّهَب، طبقات ابن سعد، أمالی صدوق، اَلعِقْدُ الفَرید، مقاتل الطالبیین، تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی، أمالی طوسی، مصباح کفعمی، مصباح المتهجد طوسی، الکامل فی‌التّاریخ، روضة الواعظین، البدایة و النهایة، اَلبِدْءُ وَالتّاریخ، مقتل خوارزمی و.... کوچک‌ترین اشاره‌ای به سفر به عراق نداشته‌اند و برای نخستین بار در قرن هفتم، آن هم بی‌استناد به کتب سده‌های[32] قبل، در دو كتاب مُثیرُالأحْزان[33] ابن نما حلّی و لهوف سيّدبن طاووس آمده و كتب سده‌های پسین هم مطلب این دو را نقل كرده‌اند؛ ضمن اینکه در این دو کتاب هم نامي از اربعين برده نشده بلكه آمده است: وَ لَمَّا رَجَعَ نِسَاءُ الْحُسَيْنِ وَ عِيَالُهُ مِنَ الشَّامِ وَ بَلَغُوا الْعِرَاقَ قَالُوا لِلدَّلِيلِ مُرَّ بِنَا عَلَى طَرِيقِ كَرْبَلاءَ فَوَصَلُوا إِلَى مَوْضِعِ الْمَصْرَعِ فَوَجَدُوا جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيَّ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ جَمَاعَةً مِنْ بَنِي هَاشِمٍ وَ رِجَالاً مِنْ آلِ رَسُولِ اللَّهِ  صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم  قَدْ وَرَدُوا لِزِيَارَةِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ فَوَافَوْا فِي وَقْتٍ وَاحِدٍ وَ تَلَاقَوْا بِالْبُكَاءِ وَ الْحُزْنِ وَ اللَّطْمِ وَ أَقَامُوا الْمَآتِم ؛ چون زنان و خاندان حسين علیه‌السلام از شام بازگشتند و به كشور عراق رسيدند، به راهنماى قافله گفتند ما را از راه كربلا ببر، پس آمدند تا به قتلگاه رسيدند و ديدند جابر بن عبد اللّه انصارى با عدّه‌ای از بنی‌هاشم و اهل بیت پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم براى زيارت قبر حسين علیه‌السلام آمده‌اند، پس همگى همزمان در آن سرزمين رسیدند و با گريه و اندوه و سينه زنى به عزاداری پرداختند. این درحالی است که در صفحه قبل این کتاب‌ها، نوشته شده که یزید دستور داد اهل بیت را به مدینه برگردانند.[34]

سه نکته مهمّ: الف. در هیچ یک از این دو کتاب، اشاره به روز اربعین نشده است و مقصود این دو بزرگوار هم نمی‌تواند اربعین باشد که در این خصوص توضیح خواهیم داد ب . هر دو کتاب به حضور اهل بیت در کوفه، در مدّت رفت و برگشت پیک به شام اشاره کرده‌اند. ج . هر دو کتاب به خروج اهل بیت از شام به سمت مدینه تصریح کرده‌اند؛ و این سه نکته مغایر برگشت به کربلا در روز اربعین است. به سخن صحیح‌تر، در خود این دو کتاب  هم موضوع  برگشت به کربلا؛ غیر مستقیم نفی شده است.

۳. درکتب تاریخی ما، دو کتاب بسیار معتبر و ارزشمند هست که وقایع و مباحث روز  اربعین بطور ویژه در آن آمده است:  الف. بشارة المصطفی  نوشته عماد الدین محمد بن ابو القاسم طبری ( متوفای ۵۵۳ ق)  ب. مصباح الزائر نـوشته سیّد بن طاوس.[35] در این دو کتاب نیز به حضور اهل بیت در کربلا در این روز هیچ اشاره‌ای نشده است و فقط نوشته‌اند جابر به همراه عطیّه برای زیارت آمده بودند. در صورتی که اگر چنین اتّفاق مهمّی صورت گرفته بود، بطور حتم در این دو کتاب ذکر می‌شد. با توجّه به آنچه گذشت، گزارش سیّد بن طاوس و ابن نما در لهوف و مُثیرُالأحْزان با گزارش طبری و سیّد بن طاوس در بشارة المصطفی و مصباح الزائر به دلایل زیر، دو گزارش متفاوت برای دو زمان متفاوت است:

الف . در گزارش لهوف و مُثیرُالأحْزان هیچ اشاره‌ای به روز اربعین نشده است.

ب. درگزارش  لهوف و مُثیرُالأحْزان آمده، وقتی اهل بیت به کربلا رسیدند، جابر به همراه عدّه‌ای از بنی‌هاشم به کربلا آمده بودند! در صور تیکه در زیارت اربعین، جابر به همراه عطیّه به کربلا آمده و هیچ سخنی از افراد بنی‌هاشم  نیست.

ج . در گزارش زیارت اربعین، اشاره‌ای به رسیدن اهل بیت نشده و اگر چنین اتّفاقی رخ داده بود قطعاً باید اشاره می‌شد که این مهم‌تر از زیارت جابر است.

د . در زیارت اربعین، نوشته شده که جابر بعد از چند ساعت به همراه عطیّه به سمت  خانه‌های کوفه رفتند و حال اگر در این روز، اهل بیت هم به کربلا رسیده بودند، هیچ گاه دلداه‌ای همچون جابر اهل بیت را رها نمی‌کرد و به همراه عطیّه به کوفه نمی‌رفت.

هـ . از فردی با خصوصیّات جابر، اصلاً بعید نیست ـ که انتظار می‌رود ـ چندین بار به زیارت قبر سیّدالشهدا علیه‌السلام رفته باشد و در دفعات بعدی زیارتش، با اهل بیت روبرو شده باشد.

۴. محدّث نوری، دکتر آیتی، شهید مطهّری، شیخ عبّاس قمی و بعضی از علما معتقدند سیّد بن طاوس لهوف را در سنین جوانی نوشته و مدّت‌ها بعد که تبحّرش بیشتر شده، در كتاب اقبال الأعمال ضمن اعلام حضور یکماه اهل بیت در شام، حضور اهل بيت در اربعين را بعيد دانسته و مردود می‌شمرد و بدین‌سان اشتباهش در لهوف را جبران می‌کند.[36]  هر چند به نظر حقیر به دلایلی که ذکر شد، برداشت صحیح‌تر آن است که منظور سیّد بن طاوس در لهوف به هیچ وجه اربعین نبوده؛ همچنان‌که هیچ اشاره‌ای هم  به اربعین نکرده است و با توجّه به استبعاد سیّد بن طاوس مبنی بر رسیدن اهل بیت به کربلا در اقبال الأعمال و اعلام حضور یک ماهه در شام؛ این برداشت؛ قوّت بیشتری پیدا می‌کند.

۵ . بسیاری از محققین و بزرگان دین نیز همچون سید بن طاووس در اقبال الأعمال (۵۸۹) علاّمه‌مجلسی در بحارالأنوار (۱۰۱/۳۳۴) و جلاءالعیون (۶۱۹)، محدّث نوری در لؤلؤ ومرجان ( ۱۸۱)، حاج شیخ عبّاس قمی در منتهی الآمال (۵۲۵) ، علاّمه محمّد تقی شوشتری در قاموس الرجال(۷/۲۱۱)، عادل العلوی در عبقات الأنوار (۴۴)، آیت الله شعرانی در ترجمۀ نفس المهموم (۳۷۵)، محمّد تقی سپهر در ناسخ التّواریخ (۶/۱۰۱)، محمّد خراسانی در منتخب التواریخ (۳۱۸)، عبد الرزاق موسوی مقرّم در مقتل الحسین (۳۶۰)، علاّمه شهید مطهّری در حماسه حسینی (۱/۳۰)، فرهاد میرزا در قمقام (۵۸۶)، دکتر محمّد ابراهیم آیتی در بررسی تاریخ عاشورا (۱۴۸)، میرزاحسین یزدی در مهیج الأحزان( ۷۵۳)، سردرودی در تحریف شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین (۲۲۶)، حسین نوری در صدق در مقتل خوانی و عبدالرحیم قنوات در تبیین یک تحریف با جمع بندی روایات موجود، حضور اهل بیت در روز اربعین و در برگشت از شام را ناممکن اعلام کرده و این گزارش را نادرست می‌دانند.

۶ . محدّث نوری، محدّث قمی و مرحوم خراسانی می‌نویسند: تمامی کتب مقاتل معتبر خروج اهل بیت از شام را به سوی مدینه اعلام کردند و حتّي يك نفر از مورّخان معتبر و اجلاّء فن و حدیث، ذكري از سفر به عراق نداشتند و به عكس، همه گفتند به سوي مدينه رفتند.[37] شايد به همين دليل هم هست كه بعضی همچون حضرت آيت‌الله میرزا حسین نوري در لؤلؤ و مرجان موضوع حضور اهل بيت در كربلا در روز اربعين را از ریشه منكر شده و جزء تحريفات عاشورا می‌خواند. در بعضی از کتب امروزی آمده که درست است که خروج به سمت مدینه بوده؛ امّا در بین راه؛ تصمیم عوض شده است!  این موضوع به چند دلیل  بعید به نظر می‌رسد: الف. یزید، امام سجّاد علیه‌السلام را میان دو چیز مخیّر گذاشت (ماندن در شام و برگشت به مدینه[38]) یعنی با این سخن، اجازه رفتن به کربلا را نداد. ب . دستور یزید به نُعمان بْنِ بَشیر و همراهانش این بود که اهل بیت را به مدینه برگردانند و نُعمان بْنِ بَشیر نیز نمی‌توانست از این فرمان یزید سرپیچی کند، هرچند به درخواست اهل بیت. ج. یزید، اهل بیت را همراه ۳۰ سرباز فرستاد و دستور داد آنان را شبانه حرکت بدهند.[39] همراهی ۳۰ سرباز و دستور حرکت شبانه، نشانگر آن است که یزید از تحریک احساسات مردم با دیدن اهل بیت، در نتیجه از قیام مردم واهمه داشت، به همین دلیل چنین دستوری صادر کرد و قطعاً از برگشت اهل بیت به کربلا جلوگیری می‌کرد. د. بسیاری از کتب تاریخی نوشته‌اند که اهل بیت از شام به سمت مدینه حرکت کرده و تصریح کرده‌اند که آمدند تا به مدینـه رسیدند و گزارشی از رفتن به کربلا نداده‌اند. هـ . بعضی از بزرگان و محققین معتقدند با مراجعه به کتب تاریخی، می‌بینیم راه شام به مدینه از کنار دریای سرخ و مدیترانه و کاملاً مخالف راه شام به کوفه است. دو راه مجزّا از شمال و جنوب شهر شام است؛ حتّی چند کیلومتر مسیر مشترک هم نداشتند.[40] امّا با پذیرش احتمال ضعیف این تغییر مسیر، باز هم به دلایل ذکر شده در بالا نمی‌توانیم بگوئیم که منظور ابن نما و سیدبن طاوس اربعین سال ۶۱ بوده است.      

۷. بسیاری از بزرگان همچون شیخ مفید در مسار الشیعه، شیخ طوسی در مصباح المتهجد، شیخ رضی الدین حلی در  العُدَدِ القَویّه و شیخ کفعمی در مصباح  هم غیر مستقیم، حضور اهل بیت در راه برگشت از شام و در روز اربعین را مردود دانسته‌اند، چراکه خروج اهل بیت از شام را در ۲۰ صفر اعلام[41]و همگی تصریح کرده‌اند از شام به سمت مدینه حرکت کردند[42]. مگر می‌شود اهل بیت در۲۰ صفر از شام خارج شده باشند و در همان روز هم به کربلا برسند! البته با توجّه به آنچه گذشت، خروج اهل بیت در این تاریخ هم از نظر محاسبه روزها شدنی نبوده و بزرگانی همچون سیّد بن طاوس در اقبال الاعمال (۵۸۹) علاّمه مجلسی در بحارالأنوار (۱۰۱/۳۳۴) آیت الله شعرانی در حاشیه نفس المهموم( ۴۳۴) فرهاد میرزا در قمقام ۵۸۶) و دکتر آیتی در بررسی تاریخ عاشورا(۱۵۰) این نقل را صحیح و امکان پذیر ندانسته‌اند؛ ولیکن این زود‌ترین تاریخ در خروج اهل بیت از شام است که حتّی با این گزارش نیز، حضور اهل بیت در راه برگشت و در روز اربعین صحیح نبـوده و همخوانی ندارد.

با اينكه موضوع حضور اهل بيت در اربعين به كلي در لؤلؤ و مرجان[43]ردّ شده  و بعضی از بزرگان نیز بر این معتقد هستند، بعضی دیگر از علما[44] احتمال ذكر شده در ناسخ ‌التواريخ ـ حضور در روز اربعین و در راه رفتن به شام ـ را محتمل شمرده‌اند که از نظر محاسبات روزها هم با آنچه درکتب دیگرگفته شده است، مطابقت دارد. امّا حاج شیخ عبّاس قمی در صفحه ۵۲۵ منتهی الآمال و آیت الله قاضی در صفحه ۳۲  تحقیق دربارة اوّل اربعین این احتمال را نیز بعید می‌داند و دکتر آیتی نیز در بررسی تاریخ عاشورا (۱۴۹)  می‌نویسد اگر سندی وجود داشت، می‌توان حضور اهل بیت در راه رفتن به شام را صحیح دانست امّا سندی ندارد. محدّث نوری هم این احتمال را مردود می‌داند و می‌نویسد اگر چنین بود، حتماً باید در دو کتاب بشارة المصطفی و مصباح الزائر که ویژه روز اربعین است این موضوع آورده می‌شد و این سخن، استدلال صحیحی است و باید آن را بپذیریم و همانگونه که گذشت، جملات دو روایت حضور جابر و حضور اهل بیت نیز، با هم همخوانی ندارند. در ثانی این احتمال مغایر گزارش سید بن طاوس، ابن نما حلّی و ابو ریحان بیرونی است زیرا این بزرگواران تصریح کرده اند در بازگشت از شام به کربلا آمدند .شاید یکی دیگر از دلایلی که ثابت می‌کند در راه رفتن به شام به کربلا نرفته‌اند، گزارش شمر به یزید است که می‌گوید « هم اکنون بدن‌هایشان بر روی خاک صحرا ... [45] » بی‌شک اگر از کربلا عبور کرده بودند، می‌دانستند که بدن‌های مطهّر شهدا هم دفن شده است.

با توجّه به آنچه گذشت، نتیجه می‌گیریم روضه‌اي که در آن گفته می‌شود، سر دو راهي از امام سجّاد علیه‌السلام سؤال كردند به كدام طرف برويم و ایشان فرمودند از عمّه‌ام بپرسید و... یا سخنان جابر و عطیّه با امام سجّاد  هیچ صحّت ندارد و از آن مهم‌تر، در هیچ یک از كتب مقاتل معتبر هم چنین چیزی نيامده و عین عبارت، همان چیزی است که پیشتر ذکرشد. پس هیچ گزارش مستندی برای حضور اهل بیت  در روز بیستم صفر سال ۶۱ هجری قمری ( اربعین ) وجود ندارد و سه احتمال وارد است:

۱. در مسیر رفتن به شام كه هنوز در اسارت و همراه لشکريان ابن‌زياد بودند؛ به کربلا آمده‌اند که این احتمال نیز ضعیف است و مخالفانی دارد و مغایر گزارش های تاریخی است.

۲. در راه برگشت از شهر شام، قبل از آنکه به مدینه بروند در تاریخی نا معلوم؛ به کربلا آمده‌اند که این نیز با توجّه به استدلال‌های نقل شده ضعیف است.

۳. پس از بازگشت به مدینه، در اوّلین فرصت ممکن ( شاید ۲۰ صفر سال ۶۲ هجری ) به کربلا آمده‌اند و احتمالاً جابر نیز در این تاریخ مجدداً برای زیارت مرقد سیّدالشهدا علیه‌السلام به کربلا آمده بوده، که این گزارش قوی‌ترین و منطقی‌ترین احتمال است.

ممکن است برای بعضی‌ها این سؤال یا ابهام پیش بیاید: پس جایگاه و قداست اربعین چه می‌شود؟ که در پاسخ باید گفت: قداست و جایگـاه اربعین در جای خویش باقی است و همانگونه که امام عسکری علیه‌السلام فرمودند « زیارت اربعین یکی از صفات مؤمن است[46] »، زیارت اربعین نه از آن جهت به عنوان یکی از صفات شیعه معرّفی شده است که در این روز اهل بیت به کربلا آمدند، نه، بلکه از آن جهت است که روز زنده نگه داشتن یاد شهداست. به تعبیر مقام معظم رهبری، اربعین؛ خصوصیتش به خاطر این است که در اربعین یاد شهادت حسین زنده شد و این چیز بسیار مهمی است. اربعین آن روزی است که بر افراشته شدن پرچم پیام کربلا در آن روز آغاز شد، روز بازماندگان شهداست. حالا چه در اربعین اوّل خانواده امام حسین علیه‌السلام به کربلا آمده باشند، چه نیامده باشند.[47] اصلاً عدد چهل در دین دارای جایگاه ویژه‌ای است و آیات و احادیث فراوانی در این خصوص وجود دارد که از آن جمله می توان به مواردی همچون الف. کمال عقل در چهل سالگی « بحار الأنوار ۱/۱۳۱» ب. آثار چهل روز گناه « مسندالشهاب ۱/۳۸ » ج. آثار حفظ چهل حدیث «الخصال ۵۴۱» د. شهادت چهل مؤمن در حق میّت « الخصال ۵۳۸ » هـ . آثار و برکات قرائت دعای عهد در چهل صبح « المزار الکبیر ۵۳۴ » و. عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز « کامل الزیارات ۱۶۷» ز. گریه چهل روز زمین و آسمان برای امام حسین « کامل الزیارات ۱۶۷» اشاره کرد؛ که جهت اختصار از طرح بیشتر آن خوداری می کنیم [48].